Net boven de stad Groningen, op de plek waar vier waterwegen elkaar kruisen, ligt het schilderachtige dorp Onderdendam. Vanwege haar strategische ligging is het dorp eeuwenlang het bestuurlijk centrum van de regio waar de handel floreert. Je vindt er maar liefst 9 monumenten en het dorp is aangemerkt als 'beschermd dorpsgezicht' (Rijksmon. nr. 510648). Ondanks de schoonheid en historie is de positie van Onderdendam de afgelopen eeuw afgebrokkeld. Letterlijk, want veel van de monumenten in het dorp hebben flinke aardbevingsschade opgelopen. Ook figuurlijk, omdat de gevolgen van bevolkingskrimp in de regio er merkbaar zijn. De basisschool heeft minder leerlingen, sociale huurwoningen zijn gesloopt en verschillende monumentale panden staan leeg. Volgens het CBS telt het dorp in 2021 nog 575 inwoners.

 

OPMERKING BIJ DE FOTO's":
Indien je met de muis op een foto gaat staat en er verschijnt een handje, klik dan op de foto. er verschijnt dan in een nieuw venster/tabblad een tweede (vergrote) foto waar je doorheen kunt scrollen met de muis door de balken rechts en onder te gebruiken.

 

 

Pand uit 1787. Foto: ©Jur Kuipers, 2023.

 

Publiciteit
In 2013 komt een actieve groep bewoners bij elkaar. Er moet een plan komen om de leefbaarheid en beeldkwaliteit van Onderdendam ook voor toekomstige generaties veilig te stellen. Dit gedeelde gevoel van urgentie is de start van de werkgroep HOO! "In die tijd zag je overal in het dorp wagentjes van verschillende klusbedrijven staan", vertelt initiatiefnemer Kees Willemen. "Iedereen was individueel bezig met schadeherstel. Ik vroeg mij af: zou het niet veel effectiever zijn om dit met het hele dorp aan te pakken in plaats van ieder voor zich?" [2].

 

Woonhuis met omlijste ingang onder omgaand zadeldak met vier hoekschoorstenen waarvan twee met borden. Midden 19e eeuw, Bedumerweg 20[4]. Foto: ©Jur Kuipers, 2023

 

In de tussentijd halen zij meermaals de publiciteit met hun plannen voor Onderdendam, zoals in het NOS Journaal. Ook komt er een werkgroep van de Tweede Kamer en is er een tentoonstelling van de Internationale Architectuur Biennale Rotterdam in Onderdendam georganiseerd. Dit omdat het dorp met al haar monumenten en ook schade, een laboratorium is voor vormen van duurzame energie in de gebouwde omgeving[2].

 

Voormalig Waterschaps- of Zijlvesthuis. Bedumerweg 2. Rijksmonument nr. 8735. Bouwjaar 1619-1621, in 1660 uitgebreid en in 1964 gerestaureerd[4]. Foto: ©Jur Kuipers, 2023

 

Over het dorp
Onderdendam (Gronings: Onderndaam) is een dorp in de gemeente Het Hogeland. Het ligt ongeveer vier kilometer ten noorden van Bedum in de provincie Groningen in Nederland. In 2021 telt de plaats 575 inwoners. Onderdendam is een beschermd dorpsgezicht[2].

 

Ophaalbrug met het Jagertje. Foto: ©Jur Kuipers, 2023

 

Onderdendam ligt op een kruispunt van wegen en kanalen en fungeert daarom lange tijd als centrumplaats. Het Warffumermaar gaat er naar het noorden (Warffum, Baflo), het Boterdiep naar het oosten (Middelstum, Stedum, Uithuizen) en zuiden (Bedum, Groningen), het Kardingermaar naar het zuidoosten (Thesinge) en het Winsumerdiep naar het westen (Winsum, Leens, Ulrum)[2].

 

Voormalige kantongerecht Onderdendam. Voormalige gevangenis boven het Winsumperdiep. Tegenwoordig woonhuis, Middelstumerweg 1. Rijksmonument nr. 8745[4]. Foto: ©Jur Kuipers, 2023

 

De naam Onderdendam
De oudste vermelding is Uldernadomme (1252). Dit betekent waarschijnlijk 'een in het onland (= moeras) aangelegde dam'. Deze naam heeft een parallel in de naam met de nabijgelegen wierde van Onderwierum, Uldernawerum (1376) of Undernawerum (1386), die kennelijk genoemd is naar hetzelfde onland. De latere naamvorm Onderndamme komt voor het eerst in 1323 voor[1].

 

Een andere (populaire maar onwaarschijnlijkere) verklaring wordt gegeven in 1828: een dam onder de waterspiegel, een soort kunstmatige voorde of oversteekplaats waar het water overheen kan stromen[1].

 

Voorm. dienstwoning met blokbepleistering onder schilddak met sierelementen op de hoeken. Rijksmonument nr. 18216/18217. Middelstumerweg 17-17a. RCE: (18216) Rond het midden van de 19e eeuw ontstaan omvangrijk onderkelderd complex, bestaande uit rechthoekig hoofdgebouw met aangebouwde zijvleugels en koetshuis. (18217) Rond het midden van de 19e eeuw ontstaan omvangrijk onderkelderd complex, bestaande uit rechthoekig hoofdgebouw met aangebouwde zijvleugels en koetshuis. Foto: ©Jur Kuipers, 2023

 

De geschiedenis
Het dorp heeft vroeger een rechtbank (kantongerecht) en bijbehorende gevangenis. Ook een notaris en het waterschap Hunsingo zijn in deze plaats in het midden van het Hogeland gevestigd. Het is een tijdlang de hoofdplaats van Hunsingo, en later ook van de gemeente Bedum, maar vreemd genoeg heeft het tot in het begin van de negentiende eeuw geen eigen kerk. Kerkelijk heeft het onder het kerspel Menkeweer behoord. De Hervormde kerk is pas in 1840 gebouwd, in 1933 gevolgd door de Gereformeerde kerk. De plaats is in die tijd dus van enig belang in de regio en heeft daarom als bijnaam: 'Lutje n Hoag' (Klein den Haag). In de loop der tijd is alles vertrokken, het waterschap (Noorderzijlvest) verlaat in juni 2001 als laatste het dorp[1].

 

Voormalig Waterschaps- of Zijlvesthuis. Bedumerweg 2. Rijksmonument nr. 8735. Bouwjaar 1619-1621, in 1660 uitgebreid en in 1964 gerestaureerd[4]. Foto: ©Jur Kuipers, 2023

 

In de huidige tijd keert steeds meer horeca terug in dit dorp. Ook is er elk jaar het Scheepsjoag'n, een dorpsfeest met als onderdeel het scheepsjoagen op de manier zoals het vroeger ook is gegaan[2].

 

Eenvoudig pand onder schilddak met hoekschoorstenen. Rodeweg 4. Rijksmonument nr. 18218. Rodeweg 6[4]. Foto: ©Jur Kuipers, 2023

 

Onderdendam ligt in het gebied dat te lijden heeft van aardschokken en bodemdaling als gevolg van gaswinning. Een rijksmonument, de Oldambtster herenboerderij De Haver uit 1894 aan de rand van het beschermde dorpsgezicht, is vanwege schade onbewoonbaar verklaard. Om deze reden is het pand gezamenlijk opgekocht door de Nederlandse Aardolie Maatschappij en een instantie van de Rijksoverheid[2].

 

Gevelstenen van Onderdendam. Twee gevelstenen, tezamen een epigram. Huisnummers 4 en 6[4]. Foto: ©Jur Kuipers, 2023

 

Oude gevelsteen
Aan de Warffumerweg is een huis met een dubbele gevelsteen, met daarop het volgende epigram:

Kadt gy moedt het weten
Ongegund brodt wordt veel gegeten

Ul dit is een stuck daer ick op let
Ick krieg dy noch wel bi den neck

 

De tekst vertelt, dat de uil de muis heeft gevangen die de kat wou, waarop de kat hem meedeelt dat een uil voor hem ook een prooi is[1].

 

Gevelstenen van Onderdendam. Twee gevelstenen, tezamen een epigram. Huisnummers 4 en 6[4]. Foto: ©Jur Kuipers, 2023

 

Foto: ©Jur Kuipers, 2023

 

Dit soort gevelstenen komt vaker voor. Op een inmiddels verdwenen gevelsteen in het Duitse Hinte stond vroeger te lezen[1]:

Ule
Wat deistu mit [myne] spise in din mule?
Katte dat moot je weten
Ungegunt brot wordt het meeste eeten
Een steen met een vergelijkbare tekst is te vinden in Ommen.
O uil gy doet my onregt
De muis is my toe gelegtIa kat gy moet weten
Ongegunt brood word meest gegeten
AN[NO] 1766

Het rijmpje komt in Noord-Duitsland vaker voor. De oudste variant is te lezen op een huis uit 1559 in Emden

[1]

 

Katte du schalt wetenn
Vorgwnet broedt werdt oik gegeten

 

De vensters in deze schuur zouden afkomstig zijn van de voormalige kerk te Menkeweer. Foto: ©Jur Kuipers, 2023

 

De molens
Even ten noorden van Onderdendam staat de poldermolen De Zilvermeeuw. In het dorp zelf staat de geheel gerestaureerde korenmolen Hunsingo. Ten noorden van het Zijldiep heeft de houtzaagmolen 'De Vriendschap' gestaan die omstreeks 1793 is gebouwd. Na een brand in 1899 is de molen weer opgeknapt maar uiteindelijk in 1931 gesloopt[1].

 

Molen 'De Zilvermeeuw'
In de buurtschap Menkeweer ten noorden van het dorp Onderdendam staat een poldermolen de Zilvermeeuw.

De molen is in 1870 gebouwd en bemaalt in het verleden, samen met een soortgelijke molen in Tinallinge, de polder De Vereeniging. Tegenwoordig staat alleen De Zilvermeeuw nog fier overeind. De molen is gerestaureerd en weer voorzien van het Systeem van Bussel met zelfzwichting en kan de polder weer op vrijwillige basis bemalen. De molen is nu eigendom van de Stichting De Groninger Poldermolens. De andere molen, De Ruimte, is in 1967 afgebrand[1].

 

Oude smederij naast de korenmolen 'Hunsingo' (of molen van Haitsma) aan de Bedumerweg[4]. Foto: ©Jur Kuipers, 2023

 

Molen 'Hunsingo'
De eerste molen op deze locatie is vóór 1616 gebouwd, een standerdmolen. Deze is in 1714 omgewaaid, waarna een achtkant is gebouwd. In 1855 maakt deze plaats voor de huidige molen. Deze herbouw gebeurt in opdracht van Hilbrand Runsink. In 1869 en 1876 staat Pieter Runsink genoteerd als eigenaar; tot 1926 is dat weer een Hilbrand Runsink[7].

 

Foto: ©Jur Kuipers, 2023

 

In mei 1926 koopt K. Haitsma de molen voor ƒ 2400,-. De pellerij en de weitstenen worden door hem verwijderd. Er wordt ook een benzinemotor van 20 pk als hulpkracht geplaatst. Opmerkelijk voor een Groninger molen is dat men hier nooit een wiekverbetering als zelfzwichting heeft toegepast: er wordt gemalen met zeilen.

In april 1939 wordt een beschadigde roede nog hersteld door molenmaker Takens, maar evengoed volgt datzelfde jaar afbraak tot stellinghoogte[7].

 

In 1997 koopt de Molenstichting Onderdendam het onderstuk. De stichting koopt daarnaast het achtkant van de in 1942 onttakelde korenmolen van Slaghekke te Rijssen (gebouwd in 1896 door Ten Zijthoff uit Deventer). Het achtkant wordt gedemonteerd, naar Bedum vervoerd en daar opgeslagen[7].

 

Oude smederij naast de korenmolen aan de Bedumerweg[4]. Foto: ©Jur Kuipers, 2023

 

In 2005 wordt de onderbouw gerestaureerd, de stelling aangebracht en het tussenachtkant opgemetseld. Op 26 april 2008 volgt het bovenachtkant en 20 september de kap[7].

 

Draaibrug over het Boterdiep (1886) bij Uiterdijk 5. Zicht op Vaartzicht, een voormalig café. Rijksmonument nr. 8741[4].Foto: ©Jur Kuipers, 2023

 

De molen is sinds de herbouw onmiskenbaar bestemd voor het toerisme: de begane grond wordt ingericht als restaurant 'In de Molen'; de eerste en tweede zolder worden een 'bed & breakfast'. Nog hoger is een afdeling van het museum 't Hoogeland te Warffum gevestigd. Maar: vanaf de stelling is dit helemaal een korenmolen, geheel maalvaardig met twee koppel stenen[7].

 

Vanwege het vochtgehalte in het nog nieuwe hout staat de molen geruime tijd alleen in de grondverf. Pas veel later na de oplevering wordt hij in de uiteindelijk bedoelde kleuren geschilderd.

Op 25 november 2013 is restaurant 'In de Molen' onderscheiden met een Michelin-ster. Eind 2016 komt er een nieuwe eigenaar en heet het 'Restaurant de Molenaar[7].

 

Oude smederij naast de korenmolen aan de Bedumerweg. Rechts: Vaartzicht, een voormalige caf;e[4]. Foto: ©Jur Kuipers, 2023

 

Los van alle horeca-activiteiten krijgt ook deze molen in 2017 te maken met het 'gedeelde-roeden-probleem' en volgt stilstand. Op 23 april 2018 zijn beide gedeelde roeden gestreken. Op 8 oktober dat jaar krijgt de molen nieuwe roeden uit één stuk en begin november is de molen weer maalvaardig[7].

 

Draaibrug over het Boterdiep (1886) bij Uiterdijk 5[4]. Foto: ©Jur Kuipers, 2023

 

In genealogische publicaties wordt Hilbrand Runsink (1864-1940) als molenaar van deze molen genoemd: genealogisch bestand Dick Nijborg (door Dick Nijborg),

De molen wordt algemeen 'Molen Hunsingo' genoemd, maar staat vroeger ook bekend als 'Molen Haitsma', naar de laatste particulier die hier maalt[7].

 

Uitzicht over het landschap bij Onderdendam. Foto: ©Jur Kuipers, 2023

 

Lees verder:
Het regthuis van Onderdendam
Molen Hunsingo in Onderdendam